سالک یا لیشمانیوز پوستی؛ از مهمترین بیماری های پوستی مشترک

بیماری سالک یا لیشمانیوز پوستی از مهمترین بیماری های پوستی مشترک یا قابل انتقال از حیوان به انسان است که بر اثر گزش جنس ماده نوعی پشه خاکی به انسان منتقل می‌ شود.

زخم سالک مسری نیست و از فردی به فرد دیگر منتقل نمی شود. مهم ترین راه انتقال آن فقط گزش پوست توسط پشه خاکی آلوده به انگل سالک می باشد. اما به یاد داشته باشیم انگل سالک می تواند از طریق زخم باز آلوده به زخم باز تمیز فرد دیگر که به روی هم قرار گرفته یا تماس داشته اند منتقل شود. عامل این بیماری انگلیبه نام لیشمانیااست. به عنوان مثال تماس زخم دستان و صورت کودکان همبازی که می تواند موجب انتقال انگل سالک از یک زخم به زخم دیگر گردد. مطمئناً زخم سالک در اثر تماس با پوست سالم فرد دیگر موجب انتقال نمی گردد.
در این بیماری زخم هایی بر روی نقاط مختلف بدن به ویژه صورت، دست و پا ایجاد می شود که علاوه بر نیاز به درمان طولانی مدت - در بعضی موارد حدود یک سال - از عوارض آن به جا ماندن یک جوشگاه دائمی و فرورفته پس از بهبودی است.
سالک در کشورهای گرمسیری از جمله چین، سوریه، عربستان سعودی، عراق، ایران، فلسطین، قفقاز و جنوب شرقی روسیه، پاکستان، افغانستان و هندشایع است. بیماری سالک در مناطقی از ایران به عنوان بیماری خانگی یا بومی محسوب می شود. مانند اصفهان، نطنز، کاشان، بم، مشهد، شاهرود، دامغان، شیراز و ... . سالانه ۱۹ هزار مورد ابتلا به سالک در ایران ثبت می‌شود که سه هزار مورد آن مربوط به استان فارس است.

چرا سالک یک بیماری جدی است؟

ضایعه سالک به شکل یک زخم بدشکل ممکن است برای بیشتر از یکسال باقی بماند. که موجب اثرات روانی در بیمار حتی پس از بهبودی گردد. در برخی موارد با تهاجم به پلک و بینی ممکن است موجب ایجاد ضایعه (اسکار) ماندگار در چهره و یا تغییر شکل شدید در قیافه بیمار گردد. بعلاوه ایجاد عفونت ثانویه با باکتری‌ها، ممکن است ایجاد عوارض منتشر شدید نماید.

نشانه های بیماری سالک:

بعد از دوره نهفتگی، زخم ابتدا به صورت یک برجستگی کوچک و قرمز رنگی در محل گزش پشه ظاهر می شود که معمولا بدون درد است و در اثر فشار محو نمی شود و ممکن است کمی خارش داشته باشد. پس از گذشت چند هفته تا چند ماه ضایعه به تدریج بزرگتر شده و به صورت یک زخم در می آید.
در پاره ای مواقع ممکن است زخم ها دچار عفونت ثانویهمیکروبی و قارچی شده و موجب وخامت بیماری شود که علت آن می تواند دیر مراجعه کردن بیمار برای درمانو یا درمان های خودسرانه باشد.
اولین نشانه سالک در قسمت باز و بدون موی بدن به صورت جوش قرمز کوچک آشکار می شود که در مدت چند هفته تبدیل به زخم کوچکی می گردد.

پیشگیری از ابتلا به سالک

• در مناطقی که این بیماری وجود دارد حتی‌الامکان در هنگام غروب آفتاب و شب از خانه خارج نشوید، چون در این زمان پشه خاکی حداکثر فعالیت را دارد.
• نکته: عزیزانی که قصد سفر به شهرهای زیر را دارید، مراقب «سالک» باشید؛ اصفهان، ورزنه، کاشان، نطنز، کرمان، بم، ایلام، مهدیشهر، دامغان، گرگان، گنبد، مشهد، شیراز، سیستان و بلوچستان و مناطق فرحزاد تهران. زیرا بیشترین امکان شیوع ابتلا به سالک در حاشیه شهرهای مذکور و مناطق روستایی می باشد.
• در مناطق شیوع سالک حتماً در پشه بند استراحت کنید.
• روی درها و پنجره‌ها توری بسیار ریز نصب کنید. همچنین پشت درها پرده مناسب آویزان کنید تا امکان ورود پشه خاکی به داخل خانه به حداقل برسد.
• در هنگام غروب آفتاب و در طول شب از پشه بند آغشته به حشره‌کش استفاده کنیم زیرا بیشترین زمان گزش پشه سالک «سرشب» تا ساعت قبل 12 نیمه شب می باشد. پشه سالک بعد از غروب آفتاب و آغاز تاریکی به سمت نور به پرواز درمی آید. بنابراین در مناطق شیوع سالک هم توری پنجره ها و درب ها را ببندید و هم از باز ماندن پنجره و درب خودداری کنید.
• پشه سالک در ارتفاع کمتر از 4 متر پرواز می کند. پس سعی کنید در طبقات بالاتر استراحت کنید.
• برای از بین بردن پشه‌ها در داخل اطاق‌ها از اسپری حشره‌کش استفاده کنیم.
• در صورت بروز سالک درمان خود را جدی بگیریم زیرا در نوع شهری امکان انتقال بیماری به افراد سالم وجود دارد.
• خانه‌ی خود را با فاصله مناسب از اصطبل‌ دام‌ها بسازید.
• در جمع‌آوری و دفع مناسب زباله، نخاله‌های ساختمانی و تسطیح مخروبه‌ها که مکان‌های مناسبی برای تکثیر پشه خاکی می‌باشند دقت کنید و با مسئولین مربوطه همکاری نمایید.
• جهت معدوم کردن جوندگان در نوع روستایی با مسئولین ذیربط همکاری نمایید.
• گردآوری و درمان سگ‌های ولگرد و مبارزه با جوندگان به روش صحیح
• در کنترل بیماری در سگ‌ها و نگهداری بهداشتی سگ‌ها در نوع شهری با مسئولین همکاری نمایید.
• از انباشتن و ریختن خاکروبه و نخاله های ساختمانی، زباله و کودهای حیوانی در مناطق مسکونی اجتناب شود.
• بهسازی محیط و ترمیم محل استراحت و رشد و تکثیر پشه (شکاف دیوارها) به‌طور دقیق و صحیح صورت پذیرد.
• از رها شدن فاضلاب‌ها در گذرگاه‌ها خودداری گردد.

زخم سالک

در واقع تزریق انگل بسیار کوچک پوستی توسط پشه خاکی به درون پوست انسان است که در زمان خونخواری از پوست انسان منتقل می شود. انگل تلقیح شده از پشه خاکی به پوست انسان، به سرعت در بخش عمقی پوست تکثیر نموده و از پوست انسان برای تولید مثل و تکثیر حداکثری خود استفاده می نماید. و به همین علت فرد مبتلا به زخم سالک اظهار می کند روز به روز زخم او بزرگتر می شود.

درمان سالک

درمان به موقع و سریع سالک نقش موثری بر درمان قطعی سالک دارد. لذا برای افراد ساکن در مناطق شیوع سالک یا مسافرین به این مناطق، مشاهده هر جوش یا زخم کوچک به خصوص در مناطق باز و بدون مو که در حال پیشرفت می باشد، باید سالک فرض شود تا خلاف آن ثابت شود.
دو نکته مهم در درمان سالک؛
1. درمان اولیه و سریع
2. درمان با آمپول گلوکانتیم
که از طریق مراکز بهداشت به طور رایگان در اختیار بیماران قرار می گیرد.

پانسمان ضایعه سالکی در کنترل بیماری از اهمیت خاصی برخوردار است. پانسمان ضایعه ضمن پیشگیری از عوارض عفونی، باعث جلوگیری از آلوده شدن پشه خاکی و قطع زنجیره انتقال می‌گردد لذا لازم است محل زخم را روزانه یک یا دوبار با آب لوله‌کشی و صابون شسته و با بتادین یا پماد اکسید دوزنگ پانسمان شود.

سایر درمان های سالک

• انجماد درمانی یا فریز و سایر داروها درمان قطعی نمی باشند. اما در صورت عدم استفاده از گلوکانتیم می توانند مناسب باشند.
• 2 پماد آمفولیش و پارامومایسین می توانند تا حدودی برای درمان سالک موثر باشند که روزی دو بار به روی زخم مالیده می شوند.
• تاکنون واکسن موثری برای سالک تعیین نگردیده است اما شواهد و قرائن از موفقیت قریب الوقوع معرفی واکسن ضد سالک حکایت دارد.

برای جلب توجه شما به اهمیت درمان سالک، به تصاویر ذیل و ماجرای درمان یک کودک مبتلا به سالک در «بم» دقت کنید.

در 26 دسامبر 2003 زلزله‌ای فاجعه‌بار در بم رخ داد. پس از این فاجعه اپیدمی لیشمانیوز جلدی در این منطقه رخ داد. اسمیر منفی برای یک ضایعه کوچک به ویژه در مناطق روستایی یکی از چالش های بزرگ پزشک بود تا بیماران یا والدین آنها را راضی کند که برداشت بالینی در ناحیه اپیدمی سالک قابل قبول تر از اسمیر منفی است.
در این گزارش توضیح داده شده است که در سال 1384 دختری یک ساله به دلیل داشتن بیماری به همراه والدین خود به کلینیک پوست شهرستان بم مراجعه کردند. یک پاپول قرمز کوچک روی بینی (شکل 1).
اسمیر منفی (فقط آزمایش پاراکلینیکی قابل دسترس در آن زمان)، والدینش را متقاعد کرد تا تشخیص سالک را تکذیب کرده و توصیه پزشک برای درمان ضایعه با گلوکانتیم را نادیده بگیرند.
چهار ماه بعد، آنها به کلینیک برگشتند در حالی که پاپول کوچک روی بینی به پلاک بزرگ روی بینی، صورت، تبدیل شد. و نزدیک به راست پلک پایین (شکل 2).
پدر بیمار به اشتباه خود اعتراف می کند و قول می دهد که هر توصیه پزشک را انجام دهد.
بیمار در سال 2006 به مدت 3 هفته تحت درمان با تزریق سیستمیک گلوکانتیم و کرایوتراپی قرار گرفت (شکل 3).
بیمار با اسکار آتروفیک کوچک به دلیل پیگیری یک ساله در سال 2007 درمان شد (شکل 4)

نتیجه گاهی آموزش و نشان دادن مستندات و تصاویر قوی مانند این مورد در جلب رضایت آن بیماران بسیار موثر است و والدینی که ممکن است تشخیص و توصیه های پزشک را به دلیل داشتن نتایج غیر قابل اعتماد برای بالینی نپذیرند.

اولین نشانه گزش سالک حداقل 2 هفته و حداکثر 2 ماه پس از گزش به صورت جوش قرمز کوچک در مناطق بدون مو آشکار می شود. به همین علت اکثر مسافرین پس از بازگشت به محل زندگی متوجه زخم کوچک در پوست خود می شوند که آغاز زخم سالک ناشی از گزش هفته ها قبل در مناطق شیوع سالک می باشد.
پشه سالک مناطقی از بدن را که فاقد پوشش و یا مو می باشند را مورد گزش قرار می دهد. به همین علت دست و صورت کودکان که معمولاً فاقد پوشش و نیز فاقد مو می باشد، مورد گزش پشه سالک واقع می شود. گزش سالک معمولاً بدون درد و بدون خارش است.